1980’lerin başında, dalgıçlar, Türkiye kıyılarında bu tür takaslara çok iyi örnek olabilecek, Uluburun batığı olarak adlandırılan MÖ 1300’lerden kalma batık bir gemi buldular. İngiltere’deki Sheffield Üniversitesi’nden arkeolog Caroline Jackson, batığın içinde bulunan objelerin analizi küresel bir ekonomiyi ortaya çıkardığını söylüyor. Muhtemelen bir Fenike gemisi hediye göndermek için sefere çıkıyordu. Gemi, fildişi, bakır, kalay ve hatta Baltık bölgelerden kehribar da dahil olmak üzere her yerden ve türden eşya taşıyordu. Sualtı arkeologları enkazdan bir yığın renkli cam -cam işleme için külçe adı verilen 175 işlenmemiş cam blok- çıkardılar. Külçelerin çoğu kobalt renginde koyu maviydi, ancak batıkta aynı zamanda mor ve turkuaz külçeler de bulunmuştu. Jackson ve meslektaşları, üç farklı cam külçeden birkaç küçük parça örneği aldılar ve iz elementlerin konsantrasyonuna dayanarak ham cam blokların Mısır menşeli olduğunu 2010 yılında raporladılar. Cam yapımı için yer belirlemenin zor olmasının bir başka nedeni de, cam üretim sürecinin çok az israfa sebebiyet vermesi. Rehren, “Bitmiş bir nesne alıyorsunuz ve bu elbette müzeye gidiyor.” diyor. Bu durum, Rehren ve yaklaşık 20 yıl önce Nil Deltası’ndaki pire dolu bir kazı evinde çalışan arkeolog Edgar Pusch’u, antik bir cam imalathanesinin izini sürmek için çömlek parçaları üzerinde düşünmeye yöneltti. Günümüzde yakın olan Mısır, Qantir yakınlarındaki arkeolojik sit alanı, MÖ 1200’lerde Firavun II. Ramses’in başkentiydi.

     Rehren, her alandaki monokrom buluntuların, atölyelerin tek bir renkte uzmanlaştığını gösterdiğini söylüyor. Ancak görünüşe göre zanaatkarların bir gökkuşağına erişimi vardı. Amarna’da, bölgeden çıkarılan -muhtemelen yeniden eritilmiş külçelerden yapılmış- cam çubuklar çeşitli renklerde geliyor ve renkli külçelerin birçok yerde cam işçiliği için gönderildiği ve ticaretinin yapıldığı fikrini destekliyor. Amarna’daki cam örneklerinden daha eski bir döneme tarihlenen bir mezardan cam üretimini betimleyen duvar resmi (üstte), metal işçilerinin küçük bir ateşi körüklemek için üfleme boruları kullandığını gösteriyor. Arkeolojik bir deneyde (altta), araştırmacılar Amarna’da bulunanlara benzer cam boncuklar yapmanın, üfleme boruları kullanarak ateşe üflemenin mümkün olup olmadığını test ettiler.

       Sümerlerin ünlü kenti Ur’daki kazılarıyla ünlü arkeolog Leonard Woolley liderliğindeki bir İngiliz ekip 1921-22’de Amarna’da arkeolojik bir kazı gerçekleştirdi. Berlin Freie Üniversitesi’nde Mısırbilimci ve arkeolog olan Anna Hodgkinson, “Açık bir şekilde ifade edelim, Woolley tam anlamıyla her şeyi allak bullak etti.” diyor. Acele edip daha gösterişli buluntulara odaklanan Woolley, cam buluntuları belgelemek için gereken özeni göstermedi. 2014 ve 2017 yıllarında Amarna’da kazı yapan Hodgkinson ve meslektaşları, gözden kaçan bu parçaları bulmak için çalıştı. Hodgkinson’ın ekibi, Amarna’da kazdıkları alanın her yerinde cam çubuklar ve talaşlar buldu. Arkeologlar, bu cam buluntulardan bazılarını içinde ocağı olmayan nispeten düşük statülü ev yapılarının yakınında ortaya çıkardı -ki bu durum, camın o dönemdeki toplumsal statüyü belirlemedeki rolü tahmin edildiğinde, arkeologlar için oldukça kafa karıştırıcı bir durumdu. Arkeologlar, iki metal işçisinin borularla ateşe üflerken betimleyen daha eski dönemlere tarihlenmiş Antik Mısır resimlerinden esinlenerek, küçük ateşlerin camı işlemek için kullanılıp kullanılamayacağını merak ettiler. Deneysel arkeoloji sayesinde araştırmacılar – alevlerin etrafında terleyerek ve kokuşarak, tipik olarak cam işçiliğiyle ilişkilendirilenden daha küçük ateşlerde cam boncuklar oluşturmak için yeterince yüksek sıcaklıklara ulaşabileceklerini keşfettiler. Hodgkinson, “Bu tür küçük boyutta ateşlerin yandığı küçük şömineler daha önceki arkeologların dikkatinden kaçmış olabilir. Bu yüzden belki de cam işçiliği, araştırmacıların her zaman düşündüğünden daha az spesifik bir konsepte sahipti.” diyorAraştırmacılar ayrıca olası bir renk ticaretinin izini sürmek için malzeme bilimini kullanmaya başlıyorlar 

Shortland, “Cam yapımının başlangıcında üretildikleri düşünülen en eski camların büyük çoğunluğunda antimon var.” diyor. Ancak antimon oldukça nadir bulunan bir element olduğundan, Shortland ve ekibi, antik cam ustalarının antimonu nereden temin ettiklerini merak ediyorlar. Shortland ve ekibinin analiz ettiği antik cam örneğindeki antimon izotopları, günümüzün Kafkasya’sında bulunan antimon sülfit veya stibnit içeren maden filizi örnekleriyle eşleşti ve bu da, uluslararası renk ticareti için en iyi kanıtlardan biri olarak görülüyor. Bu arada, birçok antik buluntu, daha güçlü ve güvenilir tekniklerle yeniden analiz edildiklerinde araştırmacılara yeni ipuçları verebilir. Cam hakkındaki tarihsel bilgimiz şekillenmeye devam ederken, Rehren sonuçlardan yola çıkarak kesin bir yargıya varmaya karşı uyarıda bulunuyor. Arkeologlar, arkeolojik kayıtlardan ve kültürel bağlamlarla ilgili bilinenlerden yardım alsalar da, eserlerin önemini ve öyküsünü dikkatle gün yüzüne çıkarsalar da, antik dönemde bulunduğu alanı kirlettiği düşünülen herhangi bir malzemenin yalnızca yüzde birlik kısmı günümüze ulaşabiliyor. 

BU hafta sizlere sevgili dostum Ayhan Bozkurt’un, Everest Yayınları · Kasım 2013 Tarihinde yayımlanan ‘’Bütün aşklar birbirine benzer’’ Adlı kitabını öneriyorum. Saygılarımla.